Żyjemy w kulturze narcyzmu. Wszyscy bez wątpienia jesteśmy jej częścią, choć zazwyczaj narcyz, narcystyczny, stosujemy do określenia kogoś w znaczeniu pejoratywnym.  Etykietujemy w ten sposób osobę reprezentującą określony zestaw cech. Najczęściej osobę pewną siebie, skoncentrowaną na sobie i swoich interesach, bezkompromisową, lubiącą atencję, przebojową, rozpychająca się w życiu, biorącą garściami. Słowem- człowieka sukcesu. Według stanu dzisiejszej nauki i dostępnych badań, powyższa charakterystyka znacznie ogranicza wielopostaciowość tego zjawiska. Wszyscy zmagamy się z problemem narcyzmu, warto więc zastanowić się, czy przypadkiem nie ulegamy hipokryzji, gdy mamy ochotę przyczepić komuś łatkę narcyza. Jedną z przyczyn niejasności jest to, że dane zachowanie może być u jednej osoby przejawem patologicznego narcyzmu, a u drugiej- zdrowej miłości własnej (…) wręcz koniecznej dla zdrowia psychicznego.[1]

Okazuje się, że nie zawsze osoba obdarzona podobnymi cechami ma patologiczny narcystyczny profil osobowości. Warto tu podkreślić, że większość z nas posiada narcystyczne cechy. Nie bez znaczenia jest środowisko w którym wzrastaliśmy- współczesna kultura znacząco zniekształca obraz normy i patologii, narzucając określony sposób funkcjonowania. W takiej atmosferze społecznej często mamy problem z ustaleniem tego, które cechy są przejawem osobowości narcystycznej, a które przystosowawczymi atrybutami kulturowymi. Nie zawsze też potrafimy rozpoznać granicę między zdrowym poczuciem własnej wartości, a sztucznie rozdętą samooceną. [2]

Panuje dość powszechne rozumienie osobowości narcystycznej w ramach kontinuum cech umieszczanych na skali, gdzie zmiana natężenia cech warunkuje stopień dysfunkcji. Zatem jednym z warunków określenia zaburzenia osobowości, nie jest jedynie charakter cechy, a jej natężenie. Termin „zaburzenie”(…)oznacza stopień skrajności lub sztywności który powoduje istotną dysfunkcję, cierpienie lub upośledzenie. Można mieć np. narcystyczny styl osobowości bez narcystycznego zaburzenia osobowości. [3] Zaburzone, w tym kontekście, to utrwalone cechy, wzorce budowania relacji i zachowania, sztywne w wymiarze sposobu myślenia, interpretowania i odczuwania. Niezależnie od tego, czy patologia osobowości jest względnie łagodna czy też głębsza, z definicji jest ona związana z pewnym stopniem emocjonalnego cierpienia i/lub upośledzeniem funkcjonowania społecznego lub zawodowego. Gdy cechy osobowości stają się bardzo skrajne i w sposób nieelastyczny aktywowane w wielu różnych sytuacjach, przechodzimy od normalnego funkcjonowania osobowości w kierunku zwiększającego się stopnia patologii osobowości, aż do najcięższych zaburzeń z krańca kontinuum, gdzie cechy osobowości stają się tak nie przystosowawcze, że poważnie zakłócają funkcjonowanie. [4]

Istnieje wiele wariantów i kombinacji cech osoby narcystycznej. Zgodnie z naukową terminologią wyodrębnić można wiele podtypów tej osobowości, w zależności od dominującego stylu funkcjonowania społecznego i emocjonalnego. Są nimi między innymi narcyzm niebaczny czy nazywany wymiennie wielkościowym – pokrywa się z obrazem klinicznym opisanym przez kryteria DSM-V oraz narcyzm nadwrażliwy – bardzo wyczulony na reakcje innych ludzi, zahamowany, nieśmiały, skłonny do kierowania uwagi na innych, niż na siebie, unika bycia w centrum zainteresowania, słucha innych, aby wychwycić najdrobniejsze przejawy ujmy bądź krytyki, łatwo go urazić, ma skłonność do uczucia wstydu i upokorzenia. Inni badacze wyodrębnili trzy podtypy zaburzenia- typ wielkościowy/złośliwy, typ wrażliwy oraz typ dobrze funkcjonujący/ekshibicjonistyczny. Ustalili także, że do najważniejszych cech osobowości narcystycznych należą: podatność na zranienie w kontekście interpersonalnym, trudność z regulacją afektu, skłonność do rywalizacji oraz głębokie cierpienie emocjonalne. Dwa typy narcyzmu, mogą występować w czystej postaci, ale wielu pacjentów zgłasza się do gabinetu z mieszaniną cech obu typów. [5] Inne typy narcystycznego zaburzenia osobowości, które można wyróżnić to: przeciwzależnościowy- walczący o dominacje, funkcjonujący w przekonaniu samowystarczalności; zależnościowy- wielorelacyjny, który otacza się innymi, a relacje służą do zaspokajania potrzeb oraz alpha narcyzm- bezkompromisowy i fanatyczny w swojej potrzebie władzy i panowania.

W jednym ze swoich podcastów Narcyzm i reszta demonów Marta Niedźwiecka, wyjaśnia zjawisko narcyzmu jako bardzo złożony zestaw zachowań podejmowany przez ludzi jako obronę przed zranieniem, niepowodzeniem, upokorzeniem i odrzuceniem. (…) Osoba która chce uniknąć zranienia przeżywa pewnego rodzaju przymus bycia podziwianym, uznanym. Taki przymus, który by w efekcie jakoś zrekompensował kiepskie poczucie własnej wartości. Często oczywiście ta postawa bywa połączona z brakiem elementarnej wrażliwości na potrzeby innych, a nawet z pewnego rodzaju okrucieństwem psychicznym tak, natomiast to nie jest reguła. (…) Stężenie tej narcystycznej dysfunkcji, może prowadzić do narcystycznego zaburzenia osobowości, ale nie każdy kto przejawia cechy narcystyczne ma zaburzenie osobowości.(…) Narcyzm jest wymiarem, każdej niemalże osobowości.[6] Zgodnie z jego wielopostaciowością i podtypami autorka na koniec podkreśla, że nie ma czegoś takiego jak Narcyzm- ogólne pojęcie- naklejka na dropsie- zakrywająca wszystko. Nie ma jednej osobowości narcystycznej, jednego narcyza. Podobnie nie wszyscy posiadające określone dla narcyzmu cechy- będą klinicznie zaburzeni osobowościowo.

Kończąc, niezależnie od podtypu tego zaburzenia, subiektywny świat osoby narcystycznej wydaje się być przepełniony cierpieniem. Skoncentrowany na zrealizowaniu wizji tego kim powinna się stać, w sprzeczności z tym kim jest, oraz konieczności udowodnienia swojej użyteczności oraz wartości. Zdaniem specjalistów zajmujących się zdrowiem psychicznym, aktywne utrzymywanie zniekształconej wizji własnego ja, prowadzi w konsekwencji do wysokiego poczucie emocjonalnego bólu. Uznanie naturalnej ludzkiej słabości, ograniczeń, nieumiejętności oraz potrzeby więzi z innymi, staje się trudnym wyzwaniem. Zmiana wewnętrznych zniekształconych przekonań oraz iluzji, jest niezbędna do prawidłowego, przystosowawczego i adaptacyjnego funkcjonowania osobistego oraz społecznego. Samotność i poczucie wewnętrznej pustki, jest bowiem częścią życia osób z narcystyczną organizacją charakteru.

[1] G.Gabbard, Psychiatria psychodynamiczna w praktyce klinicznej, 2015, s. 508-510

[2] Podcast Marta Niedźwiecka, O zmierzchu – Narcyzm i reszta demonów.

[1] Glen O. Gabbard, Psychiatria psychodynamiczna w praktyce klinicznej, 2015, s. 504

[2] Ibiden s. 505

[3] V. Lingiardi, N. McWilliams, Podręcznik diagnozy psychodynamicznej, 2019, s. 47

[4] E. Caligor, O. Kernberg, J.F Clarkin, Podręcznik psychoterapii psychodynamicznej w patologii osobowości
z wyższego poziomu, 2017, s. 28

[5] G.Gabbard, Psychiatria psychodynamiczna w praktyce klinicznej, 2015, s. 508-510

[6] Podcast Marta Niedźwiecka, O zmierzchu – Narcyzm i reszta demonów.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

mgr Natalia Szyszkowska

psycholog, psychoterapeuta PTP w trakcie szkolenia

Stowarzyszenie Psychoterapii PoRozumienie

Kielce, kwiecień 2022 r.