Każdemu z nas zapewne zdarzyło się myśleć o tym czy zamknął drzwi czy oby na pewno wyłączył żelazko. Czasem zdarza się wrócić i sprawdzić czy na pewno coś zrobiliśmy. W stanach napięcia i stresu mamy również tendencję do bardziej intensywnego myślenia na różne tematy czy zamartwiania się rożnymi sprawami. Zdarza się jednak, że czynności i myśli przybierają postać natrętnych i uporczywych. W konsekwencji upośledzają lub znacznie utrudniają codzienne funkcjonowanie. Można wówczas mówić o zespole zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego. Czym ono jest?

Według klasyfikacji ICD 10 zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne ( zwane nerwicą natręctw) charakteryzuje się nawracającymi, natrętnymi myślami (tzw. obsesje) lub przymusowymi czynnościami (kompulsje).

Myśli natrętne to najczęściej idee, wyobrażenia, impulsy pojawiające się niezależnie i wbrew woli pacjenta. Zazwyczaj są przeżywane jako przykre lub bezsensowne a chorzy starają się im przeciwstawiać (choć z reguły bezskutecznie). Natrętne myśli, mimo prób opierania się im, są rozpoznawane jako własne.

Czynności przymusowe z kolei to zachowania, które w poczuciu pacjenta mają moc zapobiegania jakimś wydarzeniom (zazwyczaj oscylującym wokół wyrządzenia krzywdy sobie lub innym). Są przeżywane jako bezsensowne, niepotrzebne, sprawiające dyskomfort. Pacjent próbuje, tak jak w przypadku natręctw, stawić im opór. Jednak lęk i napięcie, które wówczas się pojawiają nie pozwalają z tej czynności zrezygnować.

W myśl ICD – 10 rozpoznanie kliniczne OCD wymaga stwierdzenia następujących czynników:

1. myśli lub impulsy są uznawane jako własne
2. nie ma możliwości przeciwstawienia się im lub jest ono nieskuteczne
3. podporządkowanie się obsesjom lub czynnościom natrętnym powoduje distres i utrudnia funkcjonowanie
4. obsesje lub kompulsje występują przez większość dni w przeciągu minimum 2 tygodni

Zespół natręctw może występować w przebiegu zaburzeń nerwicowych, depresyjnych, w zaburzeniach odżywiania ale również może być wskaźnikiem rozwijającej się psychozy. Choć w tym przypadku natrętne myśli są przez chorego odbierane jako ,,nasyłane z zewnątrz”.

Obsesje, jak to już wcześniej zaznaczono pojawiają się w sposób uporczywy, zazwyczaj w niezmienionej formie i zwykle wbrew woli pacjenta. Zwykle przeżywane są jako obce zwyczajowym postawom i  związku z tym niepokój, protest bądź obrzydzenie. Obsesje spotykane najczęściej w praktyce klinicznej dotyczą tematyki brudu, zarazków, tematyki związanej z seksualnością, religijnością (np. myśli obsceniczne, bluźniercze). Często przybierają formę wątpliwości i niepewności (np. powracające myśli chorego czy zamknął drzwi, czy wyłączył żelazko). Pacjenci mogą również odczuwać potrzebę utrzymania porządku lub podejmowania jakiejś czynności.

Obsesje mają zazwyczaj związek z konfliktowymi przeżyciami wewnętrznymi pacjenta. Często jednak zostaje on odkryty dopiero w przebiegu psychoterapii – wcześniej bowiem pozostaje w sferze nieświadomej.

Kompulsje, czyli przymusowe czynności (np. mycie rąk, sprzątanie, uporczywe sprawdzanie) często są niejako przedłużeniem i konsekwencją natrętnych myśli. Na przykład myśl o zabrudzeniu się pociąga za sobą konieczność umycia rąk. Inne czynności natrętne to: przymus sprawdzania, pedantyczne porządkowanie, układanie przedmiotów w określonej kolejności. Wszystkie jednak są czynnościami utrudniającymi funkcjonowanie, nie mającymi żadnego sensu i nieskutecznymi w ,,odczynieniu” i zapobieżeniu różnym wydarzeniom. Najczęściej ich głównym celem jest uchronienie chorego przed przeżywaniem lęku czy poczucia winy.

Jak widać więc treść myśli i czynności natrętnych charakteryzuje się dużą różnorodnością. Niemniej jednak najbardziej istotny w przebiegu OCD jest przymus z jednej strony i dążenie do przeciwstawienia się temu przymusowi. Drugim wspólnym mianownikiem jest sztywność, co w konsekwencji prowadzi do utraty realności i  elastyczności przez chorego.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne mogą występować jako zaburzenia z przewagą myśli natrętnych (gdzie na plan pierwszy wysuwają się myśli natrętne) lub z przewagą czynności natrętnych (i to one wówczas są dominującym objawem).

Przyczyn zaburzenia upatruje się w różnych czynnikach. Jednym z obszarów, które mogą mieć wpływ na jego pojawienie się  są czynniki genetyczne. Wykazano, że OCD pojawia się u osób, u których w historii rodzinnej to zaburzenie już występowało. Czyli większe prawdopodobieństwo wystąpienia OCD jest np. u dzieci rodziców cierpiących na to zaburzenie. Inną grupą czynników branych pod uwagę  są czynniki biologiczne. Najczęściej pojawienie się OCD jest łączone z przebytą infekcją z kręgu paciorkowcowych (tzw. PANDAS), przebytą infekcją wirusową ( ospa wietrzna, grypa, borelioza). Wśród czynników środowiskowych i psychologicznych podkreśla się rolę mechanizmów uczenia się specyficznych wzorców zachowań oraz tworzenie się dysfunkcjonalnych schematów poznawczych ( chodzi głównie o przekonania dotyczące odpowiedzialności, kontroli, perfekcjonizmu i  moralności).

Podstawową metodą leczenia zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych jest skojarzenie leczenia farmakologicznego i terapii. Przy czym w przypadku łagodnej postaci zaburzenia zaleca się, aby leczenie zaczynać od psychoterapii. Dopiero wówczas gdy ona nie daje efektów lub są one niewystarczające zaleca się włączenie leków. W przypadku gdy zaburzenie dotyka dzieci i młodzież interwencje terapeutyczne powinny być także nakierowane na rodzinę. Szczególnie istotna jest psychoedukacja rodziny w zakresie kwestii ,,wciągania” przez dziecko w natręctwa członków rodziny. Ważne aby psychoedukacja zapobiegła tego typu praktykom, gdyż są one mechanizmem podtrzymującym problem.

Czasem zasadne jest objęcie całej rodziny terapią. Zwłaszcza wówczas, gdy w toku pracy indywidualnej małego pacjenta zostaną stwierdzone nieprawidłowości w zakresie funkcjonowania rodziny ,np. atmosfera napięcia, lęku, niekonsekwentne postawy wychowawcze bądź nieadekwatne do wieku wymagania.

Jeżeli chodzi o pacjentów dorosłych tym, co często skłania ich do podjęcia terapii są sygnały płynące od innych, którym trudno jest na co dzień funkcjonować z natręctwami lub kompulsjami chorego.

 

Literatura:

Zaburzenia psychiczne dzieci i młodzieży, red. B. Remberk, Warszawa 2020,

Psychopatologia zaburzeń nerwicowych i osobowości, Jerzy W. Aleksandrowicz, Kraków 2002

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

mgr Ilona Kucharska
Psychoterapeutka
Stowarzyszenie Psychoterapii PoRozumienie
Kielce, maj 2022.