„Właśnie z rzeczywistości rodzi się
najdziwniejsza baśń na świecie.”
Hans Christian Andersen

Baśnie są jednym z najbardziej powszechnych doświadczeń naszego dzieciństwa, te historie przenoszone z pokolenia na pokolenie wydają się być czymś ponadczasowym i uniwersalnym – są „zbiorowymi snami ludzkości”, dominują w nich elementy fantastyki i wierzeń magicznych. W baśniach odnajdujemy proces psychicznego rozwoju człowieka poprzez ukazywanie istotnych problemów natury emocjonalnej i społecznej oraz umożliwianie zbierania doświadczeń związanych z różnymi postawami i poglądami. Dzięki temu pozwalają na lepsze rozumienie oczekiwań i zasad społecznych otaczającej rzeczywistości oraz budowanie pozytywnego obrazu siebie poprzez nabywanie nowych kompetencji. Wspierają również konstruktywne sposoby radzenia sobie z wewnętrznymi konfliktami wskazując nowe i dotąd niedostępne sposoby rozwiązania trudnych dylematów. W baśniowych opowieściach możemy dostrzec dwie przeciwstawne siły, które z jednej strony wspierają i motywują na drodze rozwoju i zmiany, z drugiej zaś ten proces utrudniają udaremniając podejmowane wysiłki, czemu często towarzyszy lęk przed zmianą. Te siły lokowane są w postaciach między innymi: dobrych wróżek, krasnoludków oraz czarownic i złośliwych skrzatów. Bohater baśniowy jest na tyle wyrazisty i uniwersalny, by z łatwością można było się z nim utożsamić. Postawiony został w trudnej sytuacji, którą musi pokonać, ale okazuje się, że nie jest to łatwe, gdyż na jego drodze pojawiają się kolejne przeciwności z którymi się zmaga, by osiągnąć upragniony cel. Baśnie pokazują, jak duże znaczenie ma wytrwałość i wierność wyznaczonym zasadom, bowiem te cechy prowadzą baśniowego bohatera do realizacji upragnionego celu. Tematyka baśni opiera się głównie na wątkach związanych z dążeniem do samodzielności, budowaniem poczucia własnej wartości, współpracy i rywalizacji z rodzeństwem, pozycją zajmowaną przez dziecko w rodzinie. Baśnie opowiadają też o przeżywanych lękach związanych z separacją, odrzuceniem i lękach przed obcymi. Widoczne są również wątki dotyczące relacji między kobietami, gdzie uroda zewnętrzna często utożsamiana jest z kobiecością i od niej zależy, w jakiej pozycji znajduje się bohaterka baśni.

Proces psychicznej zmiany w baśniach odbywa się w czterech etapach:
1. Ekspozycja: rozpoczyna się od określenia miejsca i czasu: „dawno, dawno temu…”, „za siedmioma górami i rzekami…” i pokazane są początkowe okoliczności, które rozwijają się w akcję zmierzającą do rozwiązania. Występująca problematyczna sytuacja przeżywana jest jako niemożliwa do rozwiązania, czy też pokazany jest konflikt głównej postaci z osobami z najbliższego otoczenia.
2. Zawiązanie akcji: to droga jaką przemierza bohater pośród narastających trudności, które musi pokonać aż do punktu kulminacyjnego, w którym dochodzi do zmiany.
3. Zwrot akcji: to moment, kiedy widoczna jest przemiana bohatera, a zmiana która się pojawia widoczna była już na początku ale niemożliwa do osiągnięcia z powodu braku potrzebnych kompetencji, które bohater dopiero nabył w drodze ku przemianie.
4. Finał: zmiana, która przynosi nową sytuację i najczęściej szczęśliwy koniec: „i żyli długo i szczęśliwie”.

Wykorzystywanie baśni w psychoterapii dzieci pozwala im utożsamiać się z głównym bohaterem i przeżywać w bezpiecznych warunkach jego drogę pokonywania trudności oraz doświadczenia pozytywnego rozwiązania. Odniesienie do własnych przeżyć daje dziecku możliwość pracy z bezpiecznej perspektywy nad uczuciami takimi jak: smutek, lęk, żal oraz pozwala spojrzeć na przeżywane konflikty z innego wymiaru i wywołać zmiany w zachowaniu dziecka. Poprzez dostarczanie nowych i innych wzorców zachowań dziecko zdobywa doświadczenie w niwelowaniu negatywnego myślenia w sytuacjach trudnych i może bardziej polegać na sobie w konstruktywnym podejmowaniu wyzwań i przezwyciężaniu problemów. W baśniach poprzez metafory pokazane są przeżycia dziecka – najmłodszego członka rodziny. W relacji z rodzicami jest najmniejsze i najsłabsze, ma ograniczone możliwości działanie i decydowania o sobie. Pomimo tego, że bycie dzieckiem wiąże się z wachlarzem przyjemnych przeżyć, gdy otoczone jest troska i opieką ze strony dorosłych, to również bywa frustrujące i wywołuje u dziecka przykre emocje. Ten wątek zależności w relacji odnajdujemy w baśniach opowiadających o olbrzymach i liliputach, gdzie w symboliczny sposób przedstawiają emocjonalną sytuację dziecka i stwarzają bezpieczną przestrzeń do radzenia sobie z przeżywanymi uczuciami. Pojawiający się w baśniach wątek rodzeństwa pokazuje relacje zarówno oparte na miłości i wzajemnym wsparciu, jak również nasycone rywalizacją i agresją. Te trudne relacje często ujmowane są na przykładzie rodzeństwa przyrodniego, bowiem łatwiej dziecku z pewnego dystansu przyjąć, to że relacje w rodzinie nie zawsze układają się najlepiej.

W procesie psychoterapii osób dorosłych można odkryć, że główne życiowe motywy mogą mieć odzwierciedlenie w baśniach, bowiem każdy z nas ma takie opowieści które w dzieciństwie w szczególny sposób do nas przemawiają i spośród wielu baśni zostały zapamiętane. Istotne jest w trakcie psychoterapii odkrywanie wewnętrznych historii, tego, jak zostały zapamiętane, przekształcone i jaki był ich koniec. Trudności z jakimi baśniowe postacie są konfrontowane i które muszą przezwyciężyć mogą stanowić odzwierciedlenie aktualnie przeżywanych problemów i wewnętrznych konfliktów, z którymi pacjent w realnym życiu próbuje się mierzyć i je rozwiązać. W ten sposób postać z baśni może stać obiektem identyfikacji, którego zachowanie będzie wskazywać możliwe drogi rozwiązania przeżywanej przez pacjenta problematyki. W psychoterapeutycznym zastosowaniu baśni duże znaczenie ma to jaki wywierają wpływ na naszą wyobraźnię i przeżywane stany emocjonalne

Te baśniowe historie pełnią rolę zwiększania świadomości powiązań sytuacyjnych i relacyjnych między ludźmi, pomagają kształtować indywidualną tożsamość związaną z określaniem drogi życiowej i przyjmowaniem oczekiwań wynikających z odgrywania ról społecznych, dlatego warto po nie sięgać, nie tylko wtedy, gdy jesteśmy dziećmi.

Literatura
Zawadzka E., Rawa Kochanowska A, Magiczny świat baśni i bajek, Warszawa 2015
Berkenbausch-Erbel I., Baśnie w analitycznej praktyce, Kraków 2013

mgr Justyna Parlak
Psychoterapeuta PTP
Stowarzyszenie Psychoterapii Porozumienie w Kielcach
Luty, 2021 r.